- دائره عظیمه (ءِ رَ / رِ یِ عَ مَ)
دایرۀ عظمی. هرصفحه ای که از مرکز کره بگذرد شکل حاصل از محل تقاطعکره با آن صفحه دایره ای بنام دائرۀ عظیمه ایجاد کند. صاحب غیاث اللغات گوید: بدانکه دائرۀ عظیمه آن را گویند که تنصیف کره نماید که این دائره بر آن کره فرض کرده شود و اگر دائره ای تنصیف کره ننماید آن را دائرۀ صغیره گویند و دائرۀ عظیمه که اهل هیأت بر فلک فرض کرده اند همگی نه اند: اول معدل النهار و این را معدل النهار از آن گویند که چون سیر شمس بر این دائره میگردد لیل و نهار برابر میشود در جمیع نواحی تقریباً مگر در عرض تسعین برابر نمیشود و شمس را بر این دائره اتفاق سیر در سال دو بار می افتد یکی در اول حمل و دیگر در آخر سنبله و در تحت این دائره در عین محاذات این دائره یک دائرۀ دیگر به روی زمین فرض کنند به نهجی که اگر دائرۀ معدل النهار قاطع عالم شده زمین را هم قطع نماید پس زمین از جائی که قطع شود همان خط استواست و خط استوا از آن گویند که در آنجا همیشه لیل و نهار برابر باشد بالتقریب. دوم دائرۀ منطقهالبروج که دائرۀ معدل النهار را آن تقاطع کرده است حمائلی و چون شمس به هر دو نقطۀ محل تقاطع رسید لیل و نهار در جمیع بقاع غیر ارض تسعین و یقرب منه برابر میشود و این دو محل تقاطع را دو نقطۀ اعتدال گویند و آن نقطه که چون آفتاب ازو گذرد و شمالی شود وی را اعتدال ربیعی گویند آن رأس حمل است و نقطۀ دیگرکه مقابل آن است چون آفتاب ازو گذرد و جنوبی شود آن را اعتدال خریفی خوانند و آن رأس میزان است و سیر شمس دائماً بر همین دائره میباشد و این دائره را منطقهالبروج از آن گویند که همه دوازده بروج بر همین دائره واقع شده اند. سوم دائرۀ مارّه بالاقطاب اربعه واین دائره ای است که بر هر دو قطب منطقهالبروج و هر دو قطب معدل النهار و هر دو میل کلی گذشته است و میل کلی عبارت است از غایت بعد منطقهالبروج از معدل النهار. چهارم دائرهالافق و این دائره ای است که تنصیف فلک میکند در میان مرئی و غیرمرئی یعنی دائرۀ افق فرق میکند آنقدر فلک را که بالای زمین دیده میشود میان آنقدر فلک که از نظر ناظر محجوب است زیر زمین. طلوع و غروب کوکب به این دائره تعلق دارد و قطبین این دائره سمت الرأس و القدم اند و این را افق حسی گویند و نزدمحققین افق سه قسم است یکی را بیان کردم و بیان دوم و سوم تطویل میخواهد و هر یک از این سه افق بلحاظ حرکت فلک حمائلی است و دولابی ورحوی، دولابی بر خط استوا است و حمائلی در اکثر بلاد معمورۀ عالم و رحوی یعنی بطور گردش آسیا بر عرض تسعین است که قطب شمالی در آنجا سمت الرأس باشد. پنجم دائرۀ نصف النهار و این دائره ای است که به هر دو قطب عالم که عبارت از هر دو قطب معدل النهار است گذشته سمت الرأس والقدم میگذرد وتنصیف میکند آنقدر فلک را که فوق افق مرئی است و بالضرور غیر مرئی تنصیف خواهد کرد و این تعریف بلحاظ اکثر بلاد معمور است چرا که در عرض تسعین صادق نمی آید. ششم دائرهالارتفاع چون قوس ارتفاع کواکب از این دائره مأخوذ است لهذا به این اسم مسمی گشت و این دایره میگذرد سمت الرأس و القدم و این دائره در روز و شب دو بار با دائرۀ نصف النهار منطبق میگردد و در هر وقت از محل خود تجاوز میکند. هفتم دائرۀ اول السموات واین دائره است که مرور میکند بسمتین الرأس والقدم و بدو نقطۀ مشرق و مغرب و قطبین این دائره هر دو نقطه جنوب و شمال است و بر خط استوا منطبق میشود و به معدل النهار و در افق رحوی مقاطع معدل النهار باشد به زوایای قائمه و در آفاق مائله مقاطع معدل النهار نیز باشد مگر بر غیرقوائم، هشتم دائرهالمیل و این دائره ای است که مرور میکند به هر دو قطب معدل النهار و شناخته میشود به این دائره بعد کواکب سیاره از معدل النهار و میل منطقهالبروج از معدل النهار و باید دانست که هر دو نقطۀ اعتدالین را میل نباشد و چون کواکب از نقطۀ اعتدال تجاوز کند پیوسته میل میافزاید تا بمیل کلی که نقطۀ انقلابین است. نهم دائرهالعرض و این دائره ای است که مرور میکند به دو قطب بروج و شناخته میشود به آن عرض کوکب و بعضی متأخران فن هیأت سوای نه دائرۀ مشهورۀ مذکوره دائرۀ دهم نیز نوشته اند و آن را وسطالسماءالرؤیه نامند و آن میگذرد به اقطاب المنطقهالبروج و افق و هر دو قطب آن طالع و غارب اند.
بدانکه سه دائره از این ده دائره که معدل النهار و منطقهالبروج و ماره بالاقطاب الاربعه باشد شخصیه اند یعنی افراد اینها متعدد نیستند و هفت دائرۀ باقی که دائرۀ نصف النهار و ارتفاع و افق و اول السموات و میل و عرض و وسطالسماءالرؤیه باشد نوعیه اند یعنی افراد کثیره دارند لیکن دائرۀ افق متعدد نمیشود در موضع واحد و همچنین نصف النهار و اول السموات بخلاف سه دائرۀ باقیه که متعدد میگردند... (غیاث)
بدانکه سه دائره از این ده دائره که معدل النهار و منطقهالبروج و ماره بالاقطاب الاربعه باشد شخصیه اند یعنی افراد اینها متعدد نیستند و هفت دائرۀ باقی که دائرۀ نصف النهار و ارتفاع و افق و اول السموات و میل و عرض و وسطالسماءالرؤیه باشد نوعیه اند یعنی افراد کثیره دارند لیکن دائرۀ افق متعدد نمیشود در موضع واحد و همچنین نصف النهار و اول السموات بخلاف سه دائرۀ باقیه که متعدد میگردند... (غیاث)
